Norbaitek uste badu nire pelikulak femeninoegiak edo zatarregiak direla, uler dezaket. Azken finean horrelakoa naiz ni ere” – Xavier Dolan
Matthias & Maxime (2019) da Xavier Dolan zuzendari quebectarraren azken lana, kritikari batzuen iritziz zuzendariak azken ekoizpenetan izan duen beherakada kualitatiboa baieztatzen duen filma; beste batzuen ustez, aldiz, bere dimentsio pertsonal eta autobiografikora itzulera suposatzen duen. Kritikariak ez ezik, zinemazaleak ere aurrez aurre jartzeko trebetasuna du Dolanek, miresle bezain aurkari ditu. Zinema aretoetan estreinatzekoa zen martxoa bukaeran, baina COVID-19 birusak eragindako kaosa dela eta, atzeratu egin dute. Hala ere, Filmin paltaforman 48 orduz primizian egongo da Matthias & Maxime ikusgai.
Zinema garaikideko enfant terrible izendatu duten Dolan bueltan da, eta bere azken lanaren ikustaldia osatzeko (edota zuzendaria ezagutzen ez dutenei lehen hurbilketa bat egiteko) bere lehen bi filmen (J’ai tué ma mère, 2009 eta Les Amours imaginaires, 2010) azterketa arin bat proposatzen dizuegu bi ataletan, zinegile gazteak zinema bere nortasun eta identitate propioaren adierazle gisa nola erabiltzen duen erakutsiz.
Zinegile berezia eta polemikoa izanik, ikuspuntu askotatik jorratu izan dira bere pelikulak. J’ai tué ma mère, Les Amours imaginaires eta Laurence Anyways filmak kritika zinematografikoak trilogiatzat hartu dituela aipatu beharra dago. Horrela, “ezinezko maitasunen trilogia” bezala izendatzen ditu Isabel Marcos Código Cine atariko koordinatzaileak, gaineratuz, bizitzari, berari, buruzko filmak direla, nerabezaro eta helduaroa bitarteko maitasun harremanak jorratzen dituela (Marcos 2014). Tesi esanguratsua defendatzen du Marcosek, izan ere, hiru pelikuletako bakoitzari maitasun kontzeptuaren aldaera bat ematen dio: J’ai tué ma mère filma ama eta semearen arteko maitasunaz ari da, maitasun-gorroto harremanaz. Horrela, protagonistaren (Hubert, Dolan bera) barne borrokak egunerokotasunaren mugara bideratzen duela dio, emozio eta sentimenduen gora beherak plazaratuz. Les Amours imaginaires pelikulan, ordea, maitale eta gazteen arteko maitasun topaketen hausnarketa du Marcosek hizpide. Azkenik, Laurence Anyways intolerantzia eta errespetuaren ikuspegitik lantzen du, gizarte onarpena da ezinezko maitasun hori (Ibid.).
Esanguratsuagoa da ordea, Ana Escobar Picazok, La postproducción en el cine de Xavier Dolan (2016) lanean, erabiltzen duen izendapena: “identitatearen trilogia” (Escobar, 2016: 9). Xavier Dolan homosexuala dela gauza jakina izanik, kritikak bere pelikulen gaitzat hartu izan du askotan. Baina Ana Escobarrek, bere tesian bestelako ikuspuntu bat du, trilogia kontzeptuaren bestelako ikuspegi bat: “Bere zinea ez datza homosexuala edo desberdina izatean, baizik eta norbera den bezalakoa izatean” (Id. 6). Identitatearen bilaketa horretan pertsonaiaren beraren nortasuna eta zuzendariaren estilo narratiboa batzen ditu.
Azken ildo honi jarraiki, baina bestelako sailkapen bat proposatuz, Xavier Dolan François Truffaut zinegilearekin alderatuko du azterketa arin honek, edo hobeto esanda, analisiaren abiapuntua zuzendari frantziarraren Les 400 Coups (1959) eta Jules et Jim (1961) filmak izango dira. Postmodernismo zinematografikoan testuinguratuz, Dolanek zinemaren historiatik, baina baita gainerako arteetatik (literatura, musika, pintura…) ere hartutako erreferentziak identifikatuko dira, guztiak ere bere nortasunaren isla izanik, bere pelikulek duten estilo definitu eta pertsonala finkatzen dutela defendatuz.
Ikerketa hau CC by lizentziapean dago eta osorik irakur daiteke Euskal Herriko Unibertsitatearen (UPV/EHU) Irakaskuntza eta Ikerketarako Artxibo Digitalean (ADDI). Testuan aipatzen diren erreferentziak kontsultatzeko jo jatorrizko ikerketara.
Gutxi izan dira zinemaren historian zehar oso gazte izanik lehen filma ekoizteko aukera izan duten zinegileak, eta Dolan dugu adibide argi bat. 19 urte besterik ez zituela, zinema kritikarien ahotan entzun zitekeen bere izena, izan ere, iritzi ezberdinak sortu ditutzte haren pelikulek 62. Cannesko Zinema Jaialdian hiru sari irabazi zituen J’ai tué ma mère (2009) filma aurkeztu zuenetik. Zuzendaritza, gidoigile eta aktore lanak burutu zituen, hurrengo urteko Les Amours imaginaires (2010) filmean egin bezala. Bi lanek zuzendariaren filmografian identifikagarria bilakatuko zen diptiko berezi bat osatu zuten.
J’ai tué ma mère (2009) filmean nerabe batek bizi duen nortasun krisia kontatzen da, Dolanek berak bizi duena. Etengabeko autonomia bilatzen ari da protagonista pelikulan: Hubert (Xavier Dolan) bere amarekin, Chantale (Anne Dorval), Montrealen bizi den 16 urteko gazte bat da. Bien arteko harreman hotzak bukaezinezko eztabaidak sorrarazten ditu, izan ere, Hubertek bere amari etengabe aurpegiratzen dio ez duela bere izaerarekin bat egiten. Amak aldiz, erabateko jarrera pasiboa erakusten du semearekiko. Eskolan, Cloutier irakasleak, (Suzanne Clément), gurasoei buruzko lan bat egiteko agintzen die ikasleei, baina Hubert bere amaz lotsatzen da eta zeregina egin ez duela justifikatzeko bere “ama hil dela” esango dio honi. Amak, ordea, berehala izango du bere semeak erabilitako aitzakiaren berri, eta eskolara hurbilduko da Hubert klasekideen aurrean agerian utziz. Gertakari honek ama eta semearen arteko harremana oldartuko du eta Hubertek Cloutier irakaslearen eta Antonin (François Arnaud) bere mutil-lagunaren hegoan bilatuko du babesa.
Amarengandik ihes egin nahi du Hubertek, baina hau oztopoa besterik ez da. Horregatik, protagonistak egingo duen bezala, Dolanek berak ere ikus-entzunezkoetan, zineman, aurkituko du ihesbidea, babesa. Lehen film honetan, zuzendariaren aldarrikapen guztiz pertsonala dago: bere identitate eta nortasuna eraikitzeko, sendotzeko, krisitik ateratzeko, fikziora joko dute Dolanek eta Hubertek.
Les amours imaginaires (2010) bere bigarren film luzean, Dolanek bestelako identitate krisi bat planteatzen du, maitasun harremanekin lotuta gazteek dituzten gatazkek sortutakoa. Maitasun erromantikoaren konbentzio idilikoarekin haustsiko du, pertsonaiak porrot eta frustraziora eramanez. Lagunen arteko afari batean Francis (Xavier Dolan) eta Mariek (Monia Chokri) hirira etorri berria den mutil bat ezagutuko dute, Nicolas (Niels Schneider). Hirurak lagun min bilakatuko dira, baina Francis eta Marieren artean gatazka piztuko da, izan ere, biak Nikolasez maiteminduko dira. Nahiz eta Francis eta Mariek bestelako harremanak izan, Nicolas bereganatzeko lehiatuko dira.
Dolanek fikziora jotzen du beste behin, baina bestelako estrategia bat erabiliz: irudimena. Pertsonaien irudimena da, Dolanena berarena, pelikularen gakoa. Izan ere, hauek etengabe ari dira jokaerak, keinuak edota intentsioak interpretatzen. Honek gaizki-ulertzeak ekarriko ditu eta porrotera eta frustraziora bideratuko ditu pertsonaiak, hutsaltasun existentzialera.
Bi filmek Xavier Dolan nor den erakusten dute, hau da, pertsonaien errepresentazioak Dolanen izaerarekin, nortasunarekin bat datoz. Bere bizitza pribatua fikzionatzen du, bizitza pribatua publiko eginez, bere intimitateaz hitz egiten du. J’ai tué ma mère eta Les amours imaginaires filmetan ez dira zuzendariak sortutako bestelako fikziozko pertsonaiak ikusten, Dolan bera baizik.
Eta identitate horren bilaketa zein eraikuntzan François Truffaut zuzendari frantziarrarekin egiten du quebectarrak topo. J’ai tué ma mère ulertzeko gakoa Les 400 Coups (1959) filmak dauka. Bai narratiboki, baita argumentuari dagokionez ere; dauden harreman estuak ukaezinak dira. Dolanek Truffauten filmaren berrikusketa bat planteatzen du, familiarteko krisiaren aitzakiapean protagonistaren (Dolanen beraren) barne gatazkak sakontzen ditu iraganari garrantzia emanez. Hau da, quebectarraren filmak iraganean bilatzen ditu erantzunak, eta horretarako naturaz baliatzen da: itsasoaz. Truffauten filmean protagonistak erreformatoriotik alde egin ostean esanahi sinbolikoa duen itsasora egiten badu ihes, Dolanek galdutako haurtzaroa bilatzen du bertan. Krisi familiar batean murgildurik daude bi filmetako pertsonaiak. Ama oztopo bat da Antoine Doinel (Jean Pierre Leaud) zein Hubertentzat, izan ere, ez die inolako babesik eskaintzen. Amaren inposiziok eta aita biologikoaren faltak (Truffauten filmean) edo egunerokotasunetik at egoteak (Dolanen filmean), familiarteko harreman orekatua hautsiko du, bi gazteak inkonprentzio egoeran murgilduz. Hala, artean bilatzen dute babesa: literaturan zein pinturan.
Bestetik, aipatutako zuzendari frantziarraren Jules et Jim (1961) filmaren planteamendu bera ere erabiltzen du Dolanek Les amours imaginaires pelikulan. Jules eta Jim, eta Francis eta Marie lagunak izanik, beraien zirkulu txikia zabaltzea eta haustera datozen “atzerritar” bat sartuko da beraien bizitzetan, bikotea hirukotean bilakatuz. Hala, gonbidatu berri honek (Catherinek, Truffauten filmean; Nicolasek, Dolanenean) jarrera zinikoa izango du eta kaltetuak bi lagunak izango dira (nahiz eta Catherine ere hil egiten den). Bai Truffauten filmean, bai Dolanenean, hiru pertsonaiak bazkari edota afari batean elkartzen dira lehen aldiz batera eta hauen harremanen unerik gatazkatsuenak hiritik urrun ematen dira: mendian edota itsaso ertzean kokatutako etxoletan.
Hiru pertsonaien maitasun harremanak oinarri hartuz, maitasun erromantiko eta idilikoarekin hausten du, arestian aipatu bezala, pertsonaien nortasun krisi sakonak agerian utziz. Dolanen ekarpena, batetik, hirukotearen eraketan dago: erdian mutil bat jarriz, ohiko harreman konbentzionaletatik urrun gazte homosexual batek eta neska batek borrokatuko dute elkarrekin maitasunaren delirio horretan. Jules et Jimen bezala, maitasun istorio soil bat dirudiena unibertsalizatzea lortzen du Dolanek, kontaketa nagusitik kanpoko pasarteak sartuz eta pertsonai anonimoei hitza emanez.
Hala ere, ez da Trufaut Xavier Dolanen lehen bi filmetan irakur daitekeen autore bakarra. Izan ere, zinemaren historiatik, baina baita gainerako arteetatik ere, hartutako erreferentzia eta aipuak identifika daitezke, eta honek (besteak beste) Dolan zinema postmodernoaren baitan kokatzen du. Berlardo Bertolucci, Jean-Luc Godard, Wong kar wai, Marlon Brando, James Dean, Audrey Hepburn,Marlene Dietrich Paul Newman, Blade Runner (1982), Breakfast at Tiffany’s (1961), Fatal Attraction (1987)… zinemaren historiako izen handiak izanik, beraien tokia dute quebectarraren lehen bi filmetan. Baina, esan bezala, zinemaz haratago doa Xavier Dolanen inplikazioa, eta literaturan (Guy de Maupassant, Jean Cocteau, Alfred de Musset, Jacques Brault, Georgee Sand, Miron, Robinson Crusoe, aipatzen dira, edota Arthur Rimbaud, J.W. Goetheren alemaniarraren Las afinidades electivas, Henri-Pierre Rochéren Jules et Jim bera zein Lewis Carrollen Alice’s Adventures in Wonderland eleberrien zantzuak sumatzen dira), musikan (Antonio Vivaldiren “Lau urtaroak” kontzertu sailaren Negua, Wagnerren Parsifal. Prelude Part 1, Bachwn Cello Suite No.1 eta Cello Suite No.3, The Police taldearen Every Breath You Take edota Cher abeslariaren Bang Bang, besteak beste) eta arte plastikoetan (Michelangeloren Davida, Da Vinciren Azken Afaria, Munchen Garrasia) duen ezagutza erabiltzen du bere testuak indartzeko.
Ikerketa hau CC by lizentziapean dago eta osorik irakur daiteke Euskal Herriko Unibertsitatearen (UPV/EHU) Irakaskuntza eta Ikerketarako Artxibo Digitalean (ADDI). Testuan aipatzen diren erreferentziak kontsultatzeko jo jatorrizko ikerketara.
Azterketa honen lehen atalean aipatutako eta erabilitako erreferentziek Xavier Dolanen estilo autorila gorpuzten dute, eta zuzendariaren isla diren bere pertsonaiekin lotuta agertzen dira. Hala ere, maila narratiboan ere ezaugarri jakin batzuk nabarmentzen dira Dolanengan, bigarren zati honetan erakutsiko direnak. Kontaketa zatikatuak, elipsiak, istoriotik kanpoko pasarteak dira narrazioa egituratzeko eta aurrera ateratzeko erabilitako estrategiak. Sekuentziak eta gertakariak ez daude ohiko kausa-ondorioaren konbentzio klasikoari so eginez lotuta.
Adibiderik garbienak bi filmen hasierak dira, eskema bera jarraituz konposatutakoak:
J’ai tué ma mère pelikulan Guy de Maupassant frantziar idazlearen hitzetatik hasita, Huberten hausnarketetara igarotzen da Dolan (zuri beltzean bere burua filmatzen du), jarraian, iraupen laburreko pasarte finkoak tartekatuz (tximeletak eta irudi erlijiosozko panpinak diruditenak) ama eta Hubert bera elkarrekin plano berean agertzen diren arte. Elipsi batek bi pertsonaiak auto batean kokatzen ditu, sekuentziaren bukaeran filmaren izenburua agertzen delarik.
Les Amours imaginaires pelikulan, estrategia bera erabiltzen du, pasarte batetik bestera hutsuneak sartuz eta kontaketa zatikatua planteatuz. Alfred de Musset idazlearen hitzak irakur daitezke lehenik, segituan, talde terapia dirudien mahai-inguru batean hiru pertsona anonimori egindako elkarrizketak agertzen direlarik. Hirugarrenik, filmeko hiru pertsonaiak aurkezten ditu Dolanek: Francis, Marie eta Nicolas. Hauen elkarrizketa txiki baten ostean filmaren izenburua pantailan agertzen.
Batean zuri-beltzezko grabazioek, irudimenezko pasarte laburrek, eta bestean, terapia itxurako elkarrizketek istorioaren jarraikortasuna eten egiten dute. Hutsuneak eta zuloak dira narrazioaren linealtasunean, eta honek eragina dauka filmen bukaerekin ere: amaiera borobil eta itxiaren errefusapena dago. Bestalde, filmek ez dute ildo bakarra jorratzen. Izan ere, narrazioa eten egiten dute istoriotik kanpoko pasarteek. Hiru mailatako irakurketak antzeman daitezke Dolanen bi film hauetan: zuzendariak berak filmatutakoa, pertsonaien bizipenak, eta azkenik, beraien irudimenarenaren parte diren pasarteak:
J’ai tué ma mère pelikulan, batetik, trama fisikoa dago, Xavier Dolanek berak filmatutako istorioa; bestetik, trama mentala, Hubertek zuri-beltzean egindako bideo hausnarketak. Eta hirugarrenik, iraganari erreferentzia eginez, super8 kamerarekin grabatutako oroitzapenak. Les Amours imaginaires pelikulan, aldiz, batetik, Francis, Marie eta Nicolasen arteko harreman soila kontatzen da; bestalde, terapia itxurako elkarrizketak daude, pertsonai anonimoekin. Hirugarrenik, kamera geldoarekin eta musikaren nagusitasunarekin gorpuztutako pasarte musikalak erabiltzen ditu Dolanek.
Kontaketaren delirio honek eragina dauka pertsonaiengan ere. Bai aztertutako lehen filmean, baita bigarrenean ere, aipatutako pertsonaia hauek nolabaiteko erredundantzia batean inplikatuta daude: noraezean bueltaka dabiltza behin eta berriz, agerikoa duten nortasun krisia gainditu ezinean. J’ai tué ma mère pelikulan Huberten eta bere amaren harremana joan-etorriz beteta dago. Etengabe haserretzen eta adiskidetzen dira, ez dute egonkortasunik. Eta hala, filmaren azken planoan elkarrekin ageri badira ere, gora-behera erredundante honen isla baino ez da. Les Amours imaginaires pelikulan hasierako egoerara bueltatzen dira Francis eta Marie (berriro ere biek pertsona bera dute jomuga). Beste porrot sentimental bat gainditu ezinean, irudimenezko maitasunetan bilatzen dute babesa, horrek ordea, nortasun krisia areagotzea besterik ez die eragiten. Irtenbiderik gabeko espiral batean murgiltzen dira beste behin, frustrazioz betetako ziklo amaigabe batean. Orokorrean, protagonistak beraien mundu itxi propioan daude harrapatuta.
Estetikari, formari, dagokionez ere, Dolanek ukitu pertsonal identifika erraza duela baieztatzen dute aztertutako bi filmek. Plano arrotz, itxi, itogarriak eta eskuan hartutako kamera dardartiek pertsonaien sentimendu eta egoera izpirituala erakusten dute. Hau da, beraien frustrazio, kezka eta urruntasuna adierazteko erabiltzen ditu. Adibidez, Hubertek eta amak etxean dituzten eztabaidetan ohiko plano kontra-planoak erabili beharrean, Dolanek elkarrizketa altuera ezberdinetatik filmatzen du, edota airea subjektuaren begiradaren aurkako aldean utziz. Bestalde, behin eta berriz, Nicolas pantailan agertzen denean kamera eskuan hartuz filmatzen du zuzendariak, planoak pertsonaien aurpegietara itsatsiz, Francisen eta Marieren urduritasuna nabarmenduz. Baliabide hauek pertsonaien nortasun krisia eta hutsaltasun existentzialaren adierazpen formalak dira.
Horrez gain, koloreen erabilera azpimarragarria da. Izan ere, gorria eta urdina dira gehien nabarmentzen direnak: bai jantzietan, argi filtroetan edota eszenaratzea osatzen duten gainerako elementuetan. Kontrajarriak, edota nolabait, aurrez aurre dauden pertsonaiak aurkezteko erabiltzen ditu Dolanek bi kolore hauek. J’ai tué ma mère filmean nabaria da Huberten amaren inguru (eta etxearen argiztapen) gorrizka eta Julie irakaslearen jantzi (baita Eric klase-kidearekin diskoetxean musukatzen denean erabiltzen duen argi filtroaren) urdinaren arteko aldea. Les amours imaginairesen koloreen banaketa Nicolasen amodioa bereganatzen (eta borrokatzen) ari diren Francis (urdina) eta Marieren (gorria) jantzietan bereizten da nabarmenki.
Orotara, zuzendari quebectarrak, zinema eta bere baliabideak erabiltzen ditu bere identitate eta nortasuna adierazteko. Horretarako, bere barne krisiari (filmetako pertsonaietan irudikatutakoa) ebazpen estetikoa ematen dio.
Ikerketa hau CC by lizentziapean dago eta osorik irakur daiteke Euskal Herriko Unibertsitatearen (UPV/EHU) Irakaskuntza eta Ikerketarako Artxibo Digitalean (ADDI). Testuan aipatzen diren erreferentziak kontsultatzeko jo jatorrizko ikerketara.
